2. CBS’ye Giriş

	Hedefler:	CBS’nin ne olduğunu ve kullanım amaçlarını öğrenmek.
	Anahtar kelimeler	CBS, Bilgisayar, Haritalar, Veri, Bilgi Sistemleri, Mekansal Analiz

2.1. Genel Bakış

Tıpkı doküman oluşturmak için kelime işlemci programlar kullandığımız gibi mekansal veriler ile bilgisayar üzerinde işlem yapmak için CBS uygulamaları” kullanırız. CBS **’Coğrafi Bilgi Sistemleri’ için kullanılan bir kısaltmadır.

CBS şu bileşenlerden oluşur:

• Digital Data –– the geographical information that you will view and analyse using computer hardware and software.

• Donanım –– veri işlemek, görüntülemek ve depolamak için kullanılan bilgisayarlar.

• Yazılım –– donanım üzerinde çalışan ve sayısal veri ile çalışmanıza imkan tanıyan bilgisayar programları. CBS’nin bir parçası olan bilgisayar programlarına CBS Uygulaması adı verilir.

CBS uygulaması ile sayısal haritaları bilgisayarınızda açabilir, yeni mekansal bilgi üreterek haritaya ekleyebilir, ihtiyaçlarınıza uygun haritaları yazdırabilir ve mekansal analizler gerçekleştirebilirsiniz.

GIS’in nasıl yararlı olabileceğine dair küçük bir örneğe bakalım. Bir sağlık çalışanı olduğunuzu ve tedavi ettiğiniz her hastanın tarihini ve yerini not ettiğinizi düşünün.

Boylam	Enlem	Hastalık	Tarih
26.870436	-31.909519	Kabakulak	13/12/2008
26.868682	-31.909259	Kabakulak	24/12/2008
26.867707	-31.910494	Kabakulak	22/01/2009
26.854908	-31.920759	Kızamık	11/01/2009
26.855817	-31.921929	Kızamık	26/01/2009
26.852764	-31.921929	Kızamık	10/02/2009
26.854778	-31.925112	Kızamık	22/02/2009
26.869072	-31.911988	Kabakulak	02/02/2009
26.863354	-31.916406	Su çiçeği	26/02/2009

Yukarıdaki tabloya bakacak olursanız Ocak ve Şubat aylarında çok sayıda kızamık vakası olduğunu hemen farkedersiniz. Sağlık personelimiz her hastanın evinin koordinatlarını tabloya işlemiş. CBS uygulaması ile bu veriyi görüntülersek hastalığın örüntüsü(dağılımı) hakkında daha fazla bilgi sahibi oluruz.

Şekil 2.4 Hastalık kayıtlarının CBS uygulaması ile gösterimine bir örnek. Kabakulak hastalarının birbirine yakın ikamet ettiği kolayca görülebiliyor.

2.2. CBS Hakkında Daha Fazlası

CBS görece yeni bir alandır — 1970’lerde başlamıştır. Bilgisayarlı CBS ilk zamanlar yalnızca pahalı bilgisayarlara sahip şirketler ve üniversiteler tarafından kullanılabiliyordu. Bugunse kişisel bilgisayar veya dizüstü bilgisayar sahibi herkes CBS yazılımı kullanabilir. Zaman içerisinde CBS uygulamalarının kullanımı kolaylaştı –– önceleri bu programları kullanabilmek için yoğun bir eğitim gerekirken bugün amatör ve sıradan kullanıcılar bile kolayca kullanabilmektedir. Yukarıda da belirttiğimiz üzere CBS yazılımdan daha fazlasıdır, sayısal coğrafi verinin yönetimi ve kullanımına ilişkin tüm boyutları içerir. Takip eden rehberlerde CBS Yazılımlarına(Uygulamalarına) yoğunlaşacağız.

2.3. CBS Yazılımı / Uygulaması Nedir?

Bir ** CBS Uygulamasının ** nasıl göründüğüne dair bir örnek görebilirsiniz: figure_gis_application. CBS Uygulamaları normalde, fare ve klavye kullanılarak değiştirilebilen grafik kullanıcı arayüzüne sahip programlardır. Uygulama pencerenin üst tarafına yakın ** menüler ** sağlar (Dosya, Düzenle vb.), Fare ile tıklandığında ** eylemler ** panelini gösterir. Bu eylemler, CBS Uygulamasına ne yapmak istediğinizi söylemeniz için bir yol sağlar. Örneğin, CBS Uygulamasına ekran çıkışına yeni bir katman eklemesini bildirmek için menüleri kullanabilirsiniz.

Şekil 2.5 Uygulama menüleri, fareyle tıklandığında gerçekleştirilebilecek eylemlerin bir listesini göstermek için genişler.

** Araç çubukları ** (fare ile tıklanabilen küçük resim satırları) normalde menülerin hemen altında bulunur ve sık kullanılan eylemleri kullanmak için daha hızlı bir yol sağlar.

Şekil 2.6 Araç çubukları, sık kullanılan işlevlere hızlı erişim sağlar. Farenizi bir resmin üzerinde tutmak genellikle üzerine tıkladığınızda ne olacağını size söyleyecektir.

CBS Uygulamalarının ortak bir işlevi ** harita katmanlarını ** göstermektir. Harita katmanları bir diskteki dosyalar veya veritabanındaki kayıtlar olarak saklanır. Normalde her harita katmanı gerçek dünyadaki bir şeyi temsil eder - örneğin bir yol katmanı sokak ağı hakkında veri içerir.

CBS Uygulamasında bir katman açtığınızda, ** harita görünümünde ** görünecektir. Harita görünümü, katmanınızı temsil eden bir grafik gösterir. Bir harita görünümüne birden fazla katman eklediğinizde, katmanlar üst üste bindirilir. Birkaç katmanı eklenmiş bir harita görünümü görmek için figure_map_view_towns, figure_map_view_schools, figure_map_view_railways ve figure_map_view_rivers şekillerine bakın. Harita görünümünün önemli bir işlevi, büyütmek için yakınlaştırmanıza, daha geniş bir alanı görmek için uzaklaştırmanıza ve harita üzerinde hareket etmenize (yatay kaydırma) izin vermenizdir.

Şekil 2.7 Birkaç katman eklenmiş bir harita görünümü. Harita görünümüne bir kasaba katmanı eklendi.

Şekil 2.8 Birkaç katman eklenmiş bir harita görünümü. Harita görünümüne bir okul katmanı eklendi

Şekil 2.9 Birkaç katman eklenmiş bir harita görünümü. Harita görünümüne bir demiryolu katmanı eklendi

Şekil 2.10 Birkaç katman eklenmiş bir harita görünümü. Harita görünümüne bir nehir katmanı eklendi

CBS Uygulamalarının bir diğer ortak özelliği ** harita açıklamasıdır **. Harita açıklaması, CBS Uygulamasına yüklenmiş katmanların bir listesini sağlar. Kağıt harita açıklamalarından farklı olarak, CBS Uygulamasındaki harita açıklamaları veya ‘katmanlar listesi’ katmanları yeniden sıralamak, gizlemek, göstermek ve gruplamak için olanak sağlar. Katman sırasını değiştirmek, göstergede bir katmanı tıklatıp fare düğmesine basılı tutarak ve katmanı yeni bir konuma sürükleyerek yapılır. Figure_map_legend_before ve figure_map_legend_after şekillerinde, harita gösterimi CBS Uygulaması penceresinin solundaki alan olarak gösterilir. Katman sırasını değiştirerek, katmanların çizilme şekli ayarlanabilir —- bu durumda nehirler yolların altından değil, üzerinden çekilir.

Şekil 2.11 CBS Yazılımı sembolojiyi kolayca değiştirmenize olanak tanır — bilgilerin görüntülenme şekli.

Şekil 2.12 Katman sırasını değiştirmek, katmanların çizilme şeklini ayarlamanızı sağlar. Katman sırasını değiştirmeden önce nehirler yolların altına çekilir

Şekil 2.13 Katman sırasını değiştirmek, katmanların çizilme şeklini ayarlamanızı sağlar. Katman sırasını değiştirdikten sonra, nehirler yolların üstüne çizilir

2.4. Kendi bilgisayar(lar)ınız için bir CBS Uygulaması alma

Birçok farklı CBS Uygulaması mevcuttur. Bazılarının birçok karmaşık özelliği vardır ve her kopya için on binlerce ranta mal olur. Diğer durumlarda ücretsiz bir CBS Başvurusu alabilirsiniz. Hangi CBS Uygulamasının kullanılacağına karar vermek, ne kadar paranız olduğuna ve kişisel tercihinizle ilgilidir. Bu eğiticiler için QGIS Uygulamasını kullanacağız. QGIS tamamen ücretsizdir, kopyalayabilir ve istediğiniz kadar arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz. Bu öğreticiyi basılı biçimde aldıysanız, QGIS’in bir kopyasını da almış olmanız gerekir. Değilse, internete erişiminiz varsa ücretsiz kopyanızı indirmek için her zaman https://www.qgis.org/ adresini ziyaret edebilirsiniz.

2.5. CBS Verisi

Artık bir CBS’nin ne olduğunu ve bir CBS Uygulamasının neler yapabileceğini bildiğimize göre, ** CBS verileri ** hakkında konuşalım. Veri ** bilgi ** için başka bir kelimedir. Bir CBS’de kullandığımız bilgilerin normalde coğrafi bir yönü vardır. Yukarıdaki örneğimizi sağlık çalışanı hakkında düşünün. Kaydedilen hastalıkları görüntülemek için şöyle bir tablo oluşturdu:

Boylam	Enlem	Hastalık	Tarih
26.870436	-31.909519	Kabakulak	13/12/2008

Boylam ve enlem sütunları ** coğrafi verileri ** tutar. Hastalık ve tarih sütunlarında ** coğrafi olmayan veriler ** bulunur.

CBS’nin ortak bir özelliği, bilgileri (coğrafi olmayan veriler) yerlerle (coğrafi veriler) ilişkilendirmenize izin vermesidir. Aslında, CBS Uygulaması her yerle ilişkili birçok bilgi parçasını saklayabilir - kağıt haritaların çok iyi olmadığı bir şey. Örneğin, sağlık çalışanımız kişinin yaşını ve cinsiyetini masasında saklayabilir. CBS Uygulaması katmanı çizdiğinde, katmanı cinsiyete veya hastalık tipine göre çizmesini söyleyebilirsiniz. Dolayısıyla, bir CBS Uygulaması ile, oluşturduğumuz haritaların görünümünü, yerlerle ilişkili coğrafi olmayan verilere dayanarak kolayca değiştirmenin bir yolunu buluyoruz.

CBS Sistemleri birçok farklı veri türüyle çalışır. ** Vektör verileri **, bilgisayarın belleğinde bir dizi `` X, Y`` koordinat çifti olarak saklanır. Vektör verileri noktaları, çizgileri ve alanları temsil etmek için kullanılır. figure_vector_data shows CBS uygulamasında görüntülenen farklı vektör verisi tiplerini gösterir. Takip eden derslerde vektör verilerini daha ayrıntılı olarak inceleyeceğiz.

Şekil 2.14 Vektör verileri noktaları (örneğin kasabalar), çizgileri (örneğin nehirler) ve çokgenleri (örn. Belediye sınırları) temsil etmek için kullanılır.

** Raster verileri ** bir değerler ızgarası olarak saklanır. Dünyayı dolaşan birçok uydu var ve çektiği fotoğraflar bir CBS’de görüntülenebilen bir tür raster verisidir. Raster ve vektör verileri arasındaki önemli bir fark, bir raster görüntüsünü çok fazla yakınlaştırırsanız, ‘bloklu’ görünmeye başlamasıdır (bkz. figure_raster_data ve figure_raster_data_zoom). Aslında bu bloklar, raster görüntüsünü oluşturan veri ızgarasının tek tek hücreleridir. Raster verilerine sonraki derslerde daha ayrıntılı olarak bakacağız.

Şekil 2.15 Raster verileri genellikle uydular tarafından alınan görüntülerdir. Burada Doğu Cape’deki dağları görebiliriz.

Şekil 2.16 Aynı raster verileri, ancak bu sefer yakınlaştırıldı. Verilerin ızgara niteliği görülebilir.

2.6. Neler öğrendik ?

Bu çalışma sayfasında ele aldığımız şeyleri toplayalım:

• ** CBS** bir bilgisayar donanımı, bilgisayar yazılımı ve coğrafi veri sistemidir.

• Bir ** CBS Uygulaması ** coğrafi verileri görüntülemenizi sağlar ve CBS’nin önemli bir parçasıdır.

• Bir CBS Uygulaması normalde bir ** menü çubuğu **, ** araç çubukları **, bir ** harita görünümü ** ve bir ** gösterge ** ‘den oluşur.

• ** Vektör ** ve ** raster ** verileri CBS uygulamasında kullanılan coğrafi verilerdir.

• ** Coğrafi ** veriler, ilişkili olan ** coğrafi olmayan ** verileri içerebilir.

2.7. Şimdi deneyin !

İşte öğrencilerinizle denemeniz için bazı fikirler:

• ** Coğrafya: ** Bu eğitimde ana hatlarıyla belirtildiği gibi öğrencilerinize CBS kavramını açıklayınız. Onlardan, kağıt haritalar yerine bir CBS kullanmanın neden kullanışlı olabileceği hakkında 3 neden düşünmelerini isteyin. İşte aklınıza gelebilecek bazı şeyler:

  • CBS Uygulamaları, aynı verilerden birçok farklı türde harita oluşturmanıza olanak tanır.

  • CBS, verileriniz ve bunların uzayda nasıl ilişkili olduğu (ör. Daha önce gördüğümüz hastalık salgınları) hakkında bir şeyler gösterebileceğiniz harika bir görselleştirme aracıdır.

  • Kağıt haritaların dosyalanması gerekir ve görüntülenmesi zaman alır. CBS çok büyük miktarda harita verisi tutabilir ve ilgilendiğiniz bir yeri bulmayı hızlı ve kolay hale getirebilir.

• ** Coğrafya: ** Siz ve öğrencileriniz uydulardan gelen tarama verilerinin ne kadar yararlı olabileceğini düşünebilir misiniz? İşte sahip olduğumuz bazı fikirler:

  • Doğal afetler sırasında raster verileri, etkilenen alanların nerede olduğunu göstermek için yararlı olabilir. Örneğin, bir sel sırasında çekilen yakın tarihli bir uydu görüntüsü, insanların nerede kurtarılmaları gerektiğini göstermeye yardımcı olabilir.

  • Bazen insanlar, bitki ve hayvanları öldüren tehlikeli kimyasalları boşaltmak gibi çevreye kötü şeyler yaparlar. Uydulardan gelen raster verilerini kullanmak, bu tür sorunları izlememize yardımcı olabilir.

  • Şehir planlamacıları, gayri resmi yerleşimlerin nerede olduğunu görmek ve altyapı planlamasına yardımcı olmak için uydulardan alınan tarama verilerini kullanabilir.

2.8. Düşünmek için bir şey

Kullanılabilir bir bilgisayarınız yoksa, bu eğitimde ele aldığımız konuların çoğu, aynı katman bilgisini kullandığından, genel gider ve şeffaflık kullanılarak çoğaltılabilir. Bununla birlikte, CBS’yi doğru bir şekilde anlamak için bir bilgisayar kullanarak öğrenmek her zaman daha iyidir.

2.9. Daha Fazla Kaynak

Kitap: Desktop GIS: Mapping the Planet with Open Source Tools. Author: Gary Sherman. ISBN: 9781934356067

QGIS Kullanım Kılavuzu’nda QGIS ile çalışma hakkında daha ayrıntılı bilgi de bulunmaktadır.

2.10. Sırada Ne Var?

Takip eden bölümlerde daha ayrıntılı olarak ele alacağız ve size bir CBS Uygulamasının nasıl kullanılacağını göstereceğiz. Tüm eğitimler QGIS kullanılarak yapılacaktır. Şimdi, vektörlere bakalım!